In de winter van 2013-2014 besloten we om wat onderzoek te doen naar de achtergrond van al het fraais dat er in de kerk te zien is. Een aantal zaken was natuurlijk al bekend, maar er is ook informatie boven water gekomen, die tot nog toe nergens is gepubliceerd. Dat geldt ook voor de orgels die de kerk achtereenvolgens in bezit gehad heeft. Zo geeft Vlagsma in De Friese orgels tussen 1500 en 1750 (*1) wel informatie over oudere Weidumer instrumenten en daar hebben we ook dankbaar gebruik van gemaakt, maar die informatie is beknopt. Bovendien is er inmiddels dus meer bekend. Op het Van Dam-orgel uit 1889 gaat Vlagsma uiteraard helemaal niet in. 15 december 2014 was het precies 125 jaar geleden dat dit instrument werd ingewijd. Al met al redenen genoeg om eens op een rijtje te zetten wat er nu over de Weidumer orgels bekend is.

Weidum had in elk geval al voor 1543 een orgel. In het Beneficiaalboek van 1543 wordt organist Doede Symons genoemd in verband met de huur van twee percelen land: “Dese twee parcheelen bruyct Doede Symons, onse organist, voor thien fl.” Vervolgens zijn er twee vermeldingen in 1584: in het archief van de kerk is een 19e-eeuws afschrift bewaard gebleven met ‘extracten’ van kerkrekeningen uit de jaren 1583-87. Daarin komen we de volgende post uit 1584 tegen: “Tzallingh Wattze zn van het orgel blasen betaelt een ggn XII srs”. (*2) Dit is een interessant gegeven. Vier jaar daarvoor, in 1580, was Fryslân namelijk officieel tot het protestantisme overgegaan. Dat er een balgentreder betaald wordt, laat zien dat men het orgel ook na de overgang naar het protestantisme gewoon was blijven gebruiken. In hetzelfde jaar 1584 ontvangt Mathijs Raphael vijf stuivers “dat hij het orgel eens visiteerd”. Mathijs was een van de vier zonen van de Bolswarder orgelbouwer Mr. Raphael. Drie van hen traden in de voetsporen van hun vader. In genoemd jaar 1584 keurde Mathijs ook het werk van Uulcke Dircks aan het orgel van Jorwerd en voerde hij reparaties uit aan dat van Winsum. Het lijkt erop dat de Weidumer kerkvoogden hem naar zijn mening over hun orgel wilden vragen, omdat hij omstreeks die tijd toch in de buurt was. Er zijn geen aanwijzingen voor dat Mathijs daadwerkelijk aan het Weidumer orgel heeft gewerkt. Pas uit 1620 dateert de volgende vermelding in de bewaard gebleven rekeningboeken met betrekking tot het orgel: dan is Albert Jansen de ‘orgelblazer’.

In 1651 bericht het kerkvoogdijrekeningboek relatief uitvoerig over het orgel. Alles wijst erop dat het orgel toen verplaatst is. Wat die verplaatsing precies inhield, is niet duidelijk. Bij de restauratie van de kerk in de jaren zeventig van de vorige eeuw vragen de deskundigen zich af of bepaalde schilderingen op de westmuur verband houden met de oorspronkelijke plaats van het orgel. We lezen in het rekeningboek dat timmerman Eling Feckes wordt betaald “ter sake d’ orgel te versetten, ’t huijs van de puijsters te vermaken, sampt voor holt ende iserwerck daertoe gelewerdt”. Behalve dat hij het orgel verplaatst, vertimmert hij dus ook de balgenkast. Ook Haije Wijbes krijgt geld, in zijn geval “wegen het gewulft te maken, te beschilderen, het puijsterhuys leger te maken ende d’ orgel te beschutten”. De wijzigingen zijn dus zo ingrijpend, dat ook het gewelf gerepareerd moet worden. Afzonderlijk wordt vermeld dat genoemde Haije lijsten gemaakt en beschilderd heeft, misschien ook voor het orgel.
Orgelmaker Willem Meijnerts uit Berlikum is verantwoordelijk voor het instrument zelf. Hij ontvangt totaal 240 caroli guldens “ter causa d’ orgel te vermaken ende te repareren etc.” Het geld krijgt hij in drie termijnen: de kerkvoogden betalen niet eerder dan dat het orgel gekeurd en in orde bevonden is. In 1651 ontvangt hij het grootste bedrag van 205 caroli guldens. In hetzelfde jaar keurt de Franeker organist Sjoerd Watzes het instrument. Een dergelijke taak verrichtte hij wel vaker, meestal samen met een paar collega’s. Een jaar later, in juni 1652, treffen we de uit de zuidelijke Nederlanden afkomstige orgelmaker Pieter Holst in Weidum aan. Waarom hij er was, is niet bekend. Misschien voor advies? Hij wordt in elk geval niet voor werkzaamheden betaald. Hij heeft in de herberg voor 20 stuivers verteerd en die worden door de kerkvoogden vergoed. In dezelfde maand krijgt Willem Meijnerts zijn tweede betaling, nu van tien gulden. Bijna een jaar later, in mei 1653, stuurt herbergier Pier Jans opnieuw een rekening, nu “wegens verteringe ten tijde van ’t opnemen des orgels door meester Sioert en andere”. Het gaat om meer dan elf caroli guldens. De vraag is of Sjoerd Watzes een tweede keer gekeurd heeft. Er wordt echter geen nieuwe betaling aan hem gedaan. In dezelfde maand mei krijgt Meijnerts wel zijn laatste vijftien gulden. Met een opschrift wordt de renovatie voor het nageslacht vastgelegd: in 1652 betaalt men Nathan Olaus “voor de 554 vergulde letteren aen het orgel gemaeckt”.
In de jaren daarna werken verschillende personen aan het instrument: Meijnert Egberts, “organist tot Leeuwarden betaelt ter oorsake reparatie ende stellinge des orgels” (1659), opnieuw orgelmaker Willem Meijnerts, die het orgel voor twintig gulden repareert (1666) en de Leeuwarder organist Evert Havercamp, die vanwege reparaties vijftig gulden ontvangt (1688). In 1695 wordt er een scherm van wilgentenen achter de rug van organist Pier Hessels Spijcksma geplaatst. Waarschijnlijk gaf het hem wat meer privacy: “Betaelt aen Claes Clasen Dalaman, korffmaker binnen Leuwarden, de somma van drie caroli gulden en twaleff stuijvers, ter saake een rijsen schut off korff bij ’t orgel”. Op de balustrades van de koororgels in Alkmaar en Hattem bevinden zich nog schermen met een vergelijkbare functie.

Van 1701 tot 1713 onderhoudt de Berlikumer orgelmaker Jan Harmens het instrument en in 1716 ontvangt orgelmaker Sijbe Pieters uit Wirdum 23 gulden voor reparatiewerk. Doordat er een rekeningboek ontbreekt, kunnen we pas in 1759 de draad weer oppakken. We komen dan de naam van Pieter Sijbes de Vries uit Leeuwarden tegen, een orgelmaker die aan een groot aantal Friese instrumenten gewerkt heeft: in veel kerkvoogdijboeken wordt zijn naam genoemd. De laatste stembeurt voert hij in 1774 uit. Daarna lijkt organist Sijbe Pieters het onderhoud op zich te nemen. Hij wordt in hetzelfde jaar betaald voor reparatiekosten en vervolgens ontvangt hij met grote regelmaat bedragen van 24 gulden vanwege “arbeidsloon van ’t orgel”. Voor dit bedrag zal Pieters het instrument bespeeld en onderhouden hebben. Zijn zoon lijkt hem te moeten opvolgen: “Den 15 dito betaalt aan Sijbe Pijtters agtien Caroli guldens weegens leerpenningen van sijn soon in de musijcqkonst”. De Leeuwarder organist Auke van der Meulen was diens leraar. Begin jaren tachtig neemt Pieter het organistschap inderdaad van zijn vader over. Die voert dan nog wel wat kleine reparaties uit.

Een bijzondere post vinden we in 1775. Dan wordt de hierboven genoemde Auke van der Meulen betaald “weegens onderwijs aan de Gemeente in de sangkonst”. Dit heeft ongetwijfeld te maken met de invoer van een nieuwe psalmberijming op 1 januari van dat jaar. Deze kwam in de plaats van de psalmberijming van Petrus Datheen, die sinds de Reformatie in gebruik was, maar waar ook veel kritiek op was. Het rekeningboek van de diaconie geeft op dit punt trouwens nog wat meer details prijs: Van der Meulen wordt aangetrokken “wegens het onderwijs aan de gemeente in het zingen op hele en halve noten”.

In 1777-1778 wordt er flink wat geld uitgegeven aan de verfraaiing van de orgelkas. Het jaar ervoor, in 1776, had orgelmaker Pieter de Vries met een zekere Noteboom een uitgebreide inspectie van het Weidumer instrument gehouden. Het zal hier om Jan Nooteboom gaan, stadsarchitect van Leeuwarden en ontwerper van de orgelkas van het Hinsz-orgel in Bolsward. Hij zal dus het ontwerp gemaakt hebben voor het nieuwe uiterlijk dat het orgel het jaar daarop moest krijgen. De kas wordt vertimmerd en geschilderd. Hendrik Feijens, steen- en beeldhouwer te Leeuwarden, is verantwoordelijk voor het snijwerk: 24 stukken en 4 wapens. Het gaat, naar de toen heersende mode, waarschijnlijk om versieringen in rococostijl. Door Elart Doedes wordt het instrument geschilderd, mogelijk in een houtimitatie. Tachtig jaar later, in 1853, verdient de Weidumer schilder Swart namelijk vijftien gulden aan het “schoonmaken, bijhelpen en vernissen van al het palissander geverfde houtwerk toe het orgel behoorende”. Een paar grotere reparaties vinden nog plaats in 1783 en 1785. Harmanus Ruger uit Leeuwarden wordt dan betaald “weegens gelevert wit leer aan tot gebruik van het orgel”.

Aan het einde van de 18e eeuw voldeed het oude instrument niet meer. De kerkvoogden besluiten om het orgel te laten vernieuwen. De administrerend kerkvoogd nodigt in 1797 zowel Albertus van Gruisen als Lambertus van Dam bij hem thuis uit: “Den 10 Maart A. van Grusen en van Dam aan mijn huis geweest en gesproken over ’t maaken van ’t orgel, dus word hier voor uitgaaf gebragt voor thee, koffi en jenever”. We vragen ons af of beide heren tegelijkertijd of na elkaar ten huize van de kerkvoogd verschenen zijn. In elk geval valt de keus uiteindelijk op Albertus van Gruisen. Hij krijgt opdracht om het orgel te vermaken. In De Boekzaal der geleerde wereld is de dispositie overgeleverd: Praestant discant 8 voet, Holpijp 8 voet, Praestant 4 voet, Fluit d’Amour 4 voet, Quint 2⅔ voet, Octaaf 2 voet, Mixtuur III-IV sterk en Sesquialter II-III sterk. (*3) Het instrument kost elfhonderd caroli guldens. De Leeuwarder muziekmeester en organist Pieter Frank keurt het voor ruim dertig gulden. Uit genoemde dispositie is op te maken dat het een instrument op 4-voetsbasis was. De kas zal dus niet erg groot geweest zijn. Tot 1802 heeft Van Gruisen het orgel in onderhoud. Pas in 1813, na de Franse tijd, wordt het orgel weer gestemd, nu door Jan Reinders Radersma uit Wieuwerd, Twee jaar later repareert hij ook de blaasbalg. In 1823 blijkt Johann Adolf Hillebrand in Weidum gewerkt te hebben en in 1825 komen we de naam tegen van Pieter Radersma, de zoon van eerder genoemde Jan. Hij heeft het orgel tot 1849 in onderhoud.

In 1851 lezen we voor het eerst de naam van de Leeuwarder orgelmakerij van L. van Dam en Zonen in de boeken. Het betreft een betaling “Aan L. van Dam en zoonen voor eene geheel nieuwe dubbele schep-blaasbalg van eiken wagenschot, (ter vervanging van de vroegere drie enkele die onbruikbaar waren door ouderdom) bij het orgel gemaakt, en in December geleverd”. Oorspronkelijk was het de bedoeling om de oude balgen te repareren. In het archief komen we het volgende briefje van Van Dam tegen, gedateerd 3 oktober 1851: “Daar bij het uit elkander nemen van de oude blaasbalgen later gebleken is, dat de blaaden van dezelve veel minder van deugd zijn, als onze verwachting was, daar zij voor eerst slecht in elkander zitten, en op plaatzen verwormd zijn, als mede dat dezelve vol oude spijkers zitten, dat geene bewerking zoo als behoort er aan kan geschieden. Hier door genoodzaakt, wilden wij Heeren Kerkvoogden raadplegen, of niet verkiezelijker wordt geoordeeld, om voor deze drie, eene geheel nieuwe dubbelde schep blaasbalk te maken, ingerigt naar groote en omvang als door het orgel wordt vereischt. Daar de kosten weinig meer dan het vernieuwen der aanwezigen zal bedragen en de werkzaamheden duurzamer zullen zijn.” Het was de laatste grote ingreep aan het Van Gruisen-orgel. Wel pleegt de firma Van Dam er in de jaren erna regelmatig onderhoud aan. De laatste stembeurt wordt in 1883 in rekening gebracht.

Het oude Van Gruisen-orgel deed dienst tot 1889. In de notulen van het overleg tussen kerkvoogden en notabelen van 7 januari 1889 lezen we het volgende:
“De Voorzitter opent de vergadering en maakt heeren Notabelen bekend, met een goedgunstig aanbod aan kerkvoogden door de heeren Jhr. E.D. van Beijma en Jan Tjaarda; dat namelijk Jhr. van Beijma ƒ800,- en Jan Tjaarda ƒ400,- heeft aangeboden om een nieuw orgel in de kerk, in de plaats van het oude aan te schaffen. Hij doet verder verslag van wat er in die zaak zoo al is voorgevallen en vraagt aan Notabelen of ze Kerkvoogden willen machtigen, tot het afbreken van het oude orgel; tot het onderhandelen met Gebr. van Dam te Leeuwarden over het stichten van een nieuw orgel; en indien gunstig tot het oprichten daarvan; en tot het aanvaarden van boven genoemde geldelijke schenkingen. (…) De heer Tjaarda zegt dat de kerk eigenlijk geen schuld moet hebben; en dat spreker gedacht heeft dat hij en Jhr. van Beijma het nieuwe orgel tezamen maar moeten betalen. Dit rojale aanbod word door al de aanwezigen met grootte vreugde vernomen en aangenomen.”
Van Beijma was tot 1872 burgemeester van Baarderadeel, Jan Tjaarda was boer.

De bouw van het nieuwe instrument wordt dus gegund aan de firma L. van Dam & Zonen te Leeuwarden. Het oude orgel werd ingeruild: Van Dam plaatste in de Leeuwarder Courant op 5 februari de volgende advertentie: “Wegens vervanging door een nieuw, TE KOOP een nog dienstdoend KERKORGEL. Te bezichtigen in de Kerk te Weidum en te bevragen bij L. van Dam & Zonen, Orgelfabrikanten te Leeuwarden”. In het archief komen we een stuk tegen waarop staat dat het oude orgel in een dolerende kerk in Haarlem terechtgekomen is (mei 1889). Het zal hier om de in 1888 gebouwde voormalige gereformeerde Noorderkerk aan de Ridderstraat gaan. Het is een vierkant gebouw met drie gaanderijen in een U-vorm en de preekstoel tegen de noordmuur. Boven deze kansel bevond zich het orgelbalkon. Het orgel deed dienst tot 1917. Toen werd het verkocht aan de Gereformeerde kerk in Ter Apel. In 1969 is deze kerk gesloopt. Op foto’s uit die tijd is een modern strak front te zien, dus het is maar de vraag wat er nog over was van het oude Van Gruisen-orgel.

Blijkbaar viel het nieuwe Van Dam-orgel in Weidum wat duurder uit dan men van tevoren geraamd had. Het instrument heeft in elk geval door de rijtuigzwarte kleur en het vele bladgoud een deftige uitstraling. We lezen in het betreffende rekeningboek dat het nieuwe orgel 2100 gulden kostte, waarvan Beijma en Tjaarda elk de helft voor hun rekening namen. Daar komt dan nog het schilderwerk bij plus een aantal kleinere bedragen. De kerkvoogden zullen blij geweest zijn met de 175 gulden die ze voor het oude orgel kregen. Klaas Suringbroek, organist van de Grote Kerk te Leeuwarden, speelde het nieuwe instrument op 15 december 1889 in. Op de lessenaar kwam een koperen plaat met een tekst die aan de schenking herinnert. Niet onvermeld mag blijven het verzoek van een van de aanwezigen tijdens een vergadering in oktober 1889. De heer Gosliga merkt op “dat daar wij nu een nieuw orgel in de kerk krijgen; de kerkvoogden Meester wel mogen aanmoedigen om hem in het orgelspel te oefenen; opdat hij betere muziek levere dan hij tot hiertoe heeft gedaan. Hij toch verdient Zondags ƒ3,25 en daar mag men ook wel wat voor hebben.”

Het bestek van 23 januari 1889 geeft een aantal kenmerken voor de uitvoering: “De kast van het Orgel zal vervaardigd worden naar eene fraaie fronttekening, in waardigen kerkstijl.(…) Het ornament en snijwerk zal van fijn greenenhout, diep gesneden, fraai bewerkt zijn en overal smaakvol worden aangebracht. (…) De materialen, vereischt voor de onderscheidene deelen van het Orgel, waarvan de voornaamste hierboven zijn vermeld, zullen van de beste en duurzaamste kwaliteit worden geleverd, en de vervaardiging van het werk in zijne hoofd- en onderdeelen, deugdelijk en fraai zijn, zoodat het Orgel een schoon uiterlijk en fraaien vorm paart aan krachtige en grondige stemmen, en schoone en liefelijke sologeluiden.”

Het nieuwe orgel had, net als het oude, één klavier. De dispositie luidt: Bourdon D 16 voet, Prestant 8 voet, Holpijp 8 voet, Quintadena 8 voet, Violon 8 voet, Octaaf 4 voet, Fluit d’Amour 4 voet, Octaaf 2 voet en Trompet B/D 8 voet. Dit laatste register werd pas in 1900 geplaatst door de firma Bakker & Timmenga: Van Dam had er al een sleep voor gereserveerd. Laatstgenoemde was ook om een prijsopgave gevraagd maar het werk werd gegund aan de firma Bakker & Timmenga. In de offerte van Van Dam is ook sprake van een Bourdon. Mogelijk gaat het hier om een aanvulling aan de baskant. Deze pijpen zijn door Bakker & Timmenga niet geplaatst. Na de plaatsing van de Trompet houdt laatstgenoemd bedrijf het orgel in onderhoud.

Tegelijk met het nieuwe orgel kwamen er petroleumlampen in de kerk te hangen. Notabele Koldijk had in de jaren daarvoor al twee pogingen gedaan om deze moderne verlichting in de kerk te krijgen, maar beide keren wordt zijn voorstel met meerderheid van stemmen verworpen. In 1889 grijpt Koldijk opnieuw zijn kans. Hij stelt voor nieuwe lampen aan te schaffen, “want bij de avond godsdienst oefeningen zal het nieuwe orgel bij het oude licht een treurig effect hebben; en het zal tevens strekken tot verfraaijing van de kerk.” Nu krijgt hij de anderen wel mee: desnoods zal er geld voor nieuwe lampen geleend worden. Ze worden geleverd door de firma Wittevronghel te Leeuwarden. In de Leeuwarder Courant lezen we dat deze zaak begin 1890 in handen van een nieuwe eigenaar komt. Eind 1889 heeft men daarom uitverkoop. Zou dat ook een reden voor de kerkvoogden geweest zijn om juist op dat moment overstag te gaan en de nieuwe lampen aan te schaffen?

De petroleumlampen zijn er al lang niet meer. Ook een ander belangwekkend stuk uit de omgeving van het orgel is verdwenen. De Leeuwarder Courant publiceert in de jaren twintig een artikelenserie over ‘Oud Friesland’. In de krant van 13 januari 1926 staat in een verhaal over de kerk van Weidum: “En boven het orgel hangt zeer nuchter aan het gewelf een in hout uitgezaagd gordijn, door een dorpskunstenaar in kleuren geschilderd, hetwelk ik kerkvoogden aanraad er ten spoedigste uit te slaan. De afbraak kan de kosten wel dekken, zodat het niets behoeft te kosten.”
Het zal er wel niet zo lang meer gehangen hebben. Gelukkig is er een foto bewaard gebleven, waarop het gordijn nog duidelijk te zien is. Het had een lichte kleur en was geschilderd op panelen die aan het gewelf bevestigd waren.